Zwem en badinrichting Van Heek & Co.

De oprichting van een zwembad was het initiatief van de textielfabrikant G.J. van Heek. De reden tot de oprichting vond de heer G. J. van Heek in het feit, dat een regelmatig gebruik van baden veel oorzaken tot ziekten wegneemt en in zijn openingsrede op 1 Juli 1892 gaf het Engelse spreekwoord „prevention is better than cure", door ZEd. in deze rede uitgesproken, ten volle de stoot tot de oprichting weer.

Het doel der oprichting was de arbeiders en arbeidsters, werkzaam in de fabrieken der firma, kosteloos in staat te stellen om te kunnen baden, waartoe kuip- en douchebaden en een zwembassin (dit laatste gedurende de zomermaanden) de gelegenheid bieden, doch tevens, om ook andere inwoners van Enschede en omstreken tegen een niet hoog tarief van deze inrichting gebruik te kunnen doen maken.

Enschede was één der eerste gemeenten in Nederland, waar een overdekt zwembad werd gebouwd. Voor zover wij weten was alleen het overdekte zwembad aan de Heiligeweg in Amsterdam ouder dan dat in Enschede.

Er was een belangrijke bijkomstigheid dat hier een overdekt bad kon worden gebouwd. Op 1 maart 1892 kreeg Enschede zijn eerste gemeentelijke waterleiding. Voordien werd het water uit de Enschedese bodem gehaald, waar ondergronds oude sloten en reutputten van de linnenwevers allesbehalve bevorderlijk waren voor goed drinkwater, dat zelfs uit de gemeentepomp van allesbehalve goede kwaliteit was.

Acht bronnen op circa achttien meter diepte aan de Deurningerstraat bij Hof Espelo leverden voor het eerste goede drinkwater voor de stad. Reeds vóór die 1-ste maart 1892 werd begonnen met de bad- en zweminrichting, want de gevelsteen in het oude gebouw met zijn karakteristieke Zaanse trapgevel vermeldt nu nog: "Deze steen is gesteld door Gerrit Jan van Heek Jr. den eersten september 1891.

In 1892 opende de Zwem en Badinrichting in het bijzijn van een keur aan notabelen waaronder burgemeester Edo Bergsma de deuren van de badhokjes.
Werknemers van de firma van Heek waren verplicht eens per week een gratis stort of kuipbad te nemen, zwemmen was vrij. Ook buitenstaanders waren welkom maar moesten wel betalen. Het bad was het tweede in zijn soort in Nederland en in die tijd een groot succes. Overigens was het niet alleen van Heek in Enschede maar ook Machinefabriek gebroeders Stork en Co bouwde in 1888 in Hengelo een gezamenlijk badhuis voor alle werknemers van Stork die niet over badkamers en douches beschikten.

Het gebouw bestaat uit een voorgebouw met loket, één ingang voor vrouwen, één ingang voor mannen, drie kuipbaden en zes douches in de vrouwenafdeling; vijf kuipbaden en zeventien douches in de mannenafdeling ; benevens de zwemhal met een bassin van beton, groot 9 bij 15 Meter en 1 tot 2 Meter aflopend, 25 kleedkamertjes en een douche inrichting-

Verder is er een was- en drooginrichting en een ketelhuis. De arbeiders en arbeidsters der firma van Heek & Co. maken van de hun geboden gelegenheid geen te ruim gebruik. Het personeel bestaat uit ruim 2500 personen, terwijl het aantal kosteloze baden jaarlijks circa 22000 bedraagt. Behalve het personeel der genoemde firma kan ook het personeel van de Firma G. J. van Heek & Zn., daartoe door deze firma in staat gesteld, kosteloos van de verschillende baden gebruik maken. Het aantal betaalde baden bedraagt gemiddeld circa 20.000 per jaar en dat van het personeel der Firma G. J. van Heek & Zn. circa 12.000 per jaar, in totaal dus circa 54.000 baden. Voor de baden, ook voor het zwembassin, wordt gebruikt het water van de Gem. Waterleiding, tegen een speciaal 90 Overdekte zweminrichting tarief, met het oog op het doel der inrichting, door het Gemeentebestuur toegestaan.

De belangstelling voor het zwembad liep in de loop der jaren echter aanzienlijk terug en dat was reden genoeg om het zwembad in juni 1956 te sluiten. Een jaar later bleek dat de gemeente Enschede bereid was gevonden om het zwembad na enkele aanpassingen opnieuw te openen. De exploitatie werd aan de dienst Sportzaken overgedragen. Maar de toekomst van het zwembad werd bedreigd door de herinrichting van de binnenstad. Uiteindelijk werd het zwembad gesloopt in 1973.

Er deden in Enschede veel cynische verhalen de ronde over de bedoelingen van de firma van Heek voor wat betreft het zwembad. Het gedicht hieronder is wel een treffend voorbeeld hiervan.

              GRATIS BAD
Arbeiders van meneer van Heek
moesten zich douchen, eens per week.
Men mocht dan gratis naar het bad,
omdat de baas daar baat bij had.

Meneer van Heek de gulle schenker,
was eigenlijk een sluwe denker.
Al wat hij gaf, kreeg hij terug
over de arbeider z'n rug.

Een park, een bad, een goede woning,
garandeerden zijn beloning.
Want op de duur zou je het merken,
men werd niet ziek, kon harder werken,

Ook het rijk betaalde mee
aan wat hij schonk aan Enschede.
De bonden wisten het allang;
't was grotendeels eigen belang.

"Liefde voor 't volk" was wat hij voelde.
Een liefde die al snel bekoelde,
als men het lef tot staken had.
Dan sloot 't fabriek en ook het bad.....

De diepste gedachten dat industriëlen in Enschede en Hengelo tussen 1870- 1940 veel bijgedragen hebben aan de vrijetijdsbesteding van de bevolking met betrekking tot gezondheid en bewegen, daar kan geen twijfel over bestaan,

Slechts enkele initiatieven lijken primair een gezondheidsmotief te hebben gehad. Hierbij valt te denken aan de gymlessen die de Achillesleden, dus fabrikanten in de dop, aan de fabrieksschool en aan lagere scholen gaven. Sommige beschreven uitspraken van Gerrit Jan van Heek en zijn familie en de vele initiatieven met betrekking tot hygiëne, gezondheid en beweging van Gerrit Jan van Heek en van de Stork familie wijzen ook sterk in die richting.

Dit is echter een aanname op grond van publicaties, waarbij natuurlijk nooit de diepste gedachten ontrafeld kunnen worden die industriëlen door hun hoofd lieten gaan bij het nemen van hun ongetwijfeld nobel bedoelde initiatieven.

Bronnen:

Troebelen in de Twentse textiel ( 100 jaar sociale strijd)
Website: http://stefenfen.nl/bundel.htm

Gemeentelijk archief Enschede 1913.

Foto’s: Gemeentelijk archief Enschede,

Een bekende figuur in het zwembad is badmeester L.R. Bongers geweest, die meer dan 40 jaar heer en meester in het zwembad is geweest. Op 1 februari 1968 is hij met pensioen gegaan en honderden en nog eens honderden heeft hij de zwemkunst bijgebracht. Hij was een vrij strenge zwemmeester, maar wie bij de heer Bongers het diploma had gehaald, wist dat hij het zwemmen goed meester was geworden. In de geschiedenis van het bad zal hij een legendarisch figuur blijven.

Geen nieuwe bestemming trapgeveltje zwembad

Burgemeester en wethouders hebben in hun wekelijkse vergadering een voorstel van gemeentelijke- en openbare werken afgewezen om het trapgeveltje van de voormalige bad- en zweminrichting aan het H.J. van Heekplein een nieuwe bestemming te geven. Het sloopbedrijf, dat zoals gemeld, bezig is om het oude zwembad af te breken, is direct vandaag begonnen ook de slopershamer tegen het geveltje te zetten.
Het gemeentebestuur vond het namelijk niet de moeite waard om ten koste van 4000 gulden extra het trapgeveltje steen voor steen te laten slopen en genummerd te laten opslaan. De bedoeling was het trapgeveltje, dat overigens geen grote architectonische waarde had, weer op te bouwen in één van de smalle straatjes rondom de Markt. Dit zou dan bekostigd kunnen worden uit het fonds stadsverfraaiing.  De gedachtengang hierachter is karakteristieke smalle straatjes in de binnenstad, waarin lelijke gaten zijn gevallen  zoals bijvoorbeeld het geval is in de Walstraat, zoveel mogelijk te restaureren in plaats van steeds verder te laten vervallen.