StadsCarillon Enschede. - Stichting Cultureel Erfgoed Enschede

Het carillon, de beiaard of het klokkenspel is rond 1500 ontstaan in de Lage Landen (Nederland, België en de Franse Nederlanden). Het is het oudste muzikale massamedium uit de geschiedenis en op dit moment ook het zwaarste muziekinstrument ter wereld.

Het instrument

Een carillon bestaat uit een serie chromatisch gestemde bronzen klokken die met handen en voeten worden bespeeld via een stokkenklavier. De klokken zelf bewegen niet. Elke toets is met een stalen draad verbonden aan een klepel, die door die toets naar beneden te duwen tegen de klokwand wordt getrokken. Klokkenbrons bestaat voor 80% uit koper en voor 20% uit tin. De toonhoogte en de klankkleur worden o.a. bepaald door de diameter en het profiel van de klok.

Geschenk

Enschede kreeg zijn eerste carillon met 42 klokken in 1929. Het was een geschenk van de familie Van Heek aan de stad. Deze klokken werden gegoten door de Engelse klokkengieters Gillett & Johnston. Helaas zijn de 32 grootste klokken tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers meegenomen en omgesmolten.

49 klokken
StadsCarillon Enschede bestaat nu uit 49 klokken, des-es-f-chromatisch-es4, maar aangesloten op het klavier als Bes-c-d-chromatisch-c4. De zwaarste klok weegt 2000 kg.; alle klokken samen iets meer dan 10.000 kg. De grootste 29 klokken zijn in 1950 door de firma Van Bergen gegoten, de overige 20 in 1980 door Koninklijke Eijsbouts. Bijna alle klokken hangen in de torenspits. Vier klokken (des-es-f-as) hangen op de torenzolder. Deze worden niet alleen als carillonklokken, maar ook als luidklokken gebruikt.

De afgelopen 100 jaar hebben beiaardiers en vele anderen die zich voor de lokale beiaardcultuur inspannen dit immateriële erfgoed steeds weer weten te vernieuwen. Dankzij hen is het carillon nog altijd regelmatig te horen in veel dorpen en steden, ondanks de opkomst en populariteit van nieuwere muzikale media.
De Koninklijke Nederlandse Klokkenspel-Vereniging (KNKV) heeft ervoor gezorgd dat de Nederlandse beiaardcultuur in 2014 aan de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland is toegevoegd. Belangrijk is het borgen van de beiaardcultuur: het gaat niet alleen om het beschermen van de instrumenten, maar ook om het doorgeven van kennis aan nieuwe generaties, voortdurend promoten en vernieuwen van de traditie en in verbinding blijven met het maatschappelijk gebeuren van nu.

Stadsbeiaardier

Toen Esther Schopman in het voorjaar van 2018 door de gemeente Enschede gevraagd werd om stadsbeiaardier van Enschede te worden, kreeg zij de uitdrukkelijke opdracht om een brug te slaan tussen het StadsCarillon en de stad. Dat doet zij met veel plezier, onder andere door met haar spel aan te sluiten bij (lokale) actualiteiten en activiteiten, verzoeknummers voor carillon te bewerken en te spelen, torenbeklimmingen te organiseren, gastbeiaardiers van over de hele wereld uit te nodigen en door met lokale musici op te treden, zoals met de band Quasimodo ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van Broodje Cultuur of met diverse zangers tijdens kerstconcerten.

Enschedese Carillons
In 2024 is de Stichting Enschedese Carillons (SEC) opgericht om de stadsbeiaardier bij alle activiteiten te ondersteunen. Deze stichting richt zich op beide carillons in Enschede, ook de CampusBeiaard van de Universiteit Twente. SEC hoopt in 2029 - honderd jaar nadat het eerste carillon in Enschede kwam - een derde Enschedees carillon te kunnen realiseren: een mobiel carillon, waarmee je naar de mensen toe kunt.

Hieronder een overzicht van de stadsbeiaardiers van Enschede over de periode 1929 - 2025:

Benno de Bruijn (1929–1943)

Benno de Bruijn was van 1929 tot 1943 de eerste stadsbeiaardier van Enschede. Hij bespeelde het carillon van de Grote Kerk op de Oude Markt en legde daarmee de basis voor de beiaardtraditie in de stad. Hoewel er weinig gedetailleerde informatie beschikbaar is over zijn muzikale achtergrond, blijkt uit een bron dat hij ook beiaardlessen gaf aan anderen. Zo ontving Nico Bruyn, later beiaardier in Almelo, spelonderricht van Benno de Bruijn. Benno de Bruijn wordt herinnerd als de pionier van het stadsbeiaardschap in Enschede. Zijn werk legde de basis voor de rijke beiaardcultuur die de stad tot op heden kenmerkt.

Dick van Wilgenburg (1945–1964)

Na het vertrek van Benno de Bruijn in 1943 werd de functie van stadsbeiaardier in 1945 overgenomen door Dick van Wilgenburg. De periode tussen 1943 en 1945 viel samen met de bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog, wat mogelijk invloed had op de continuïteit van het beiaardspel in Enschede.

Willem Mesdag (1965–1991)

Willem Mesdag (1930–2018) was een veelzijdige Nederlandse musicus die een blijvende indruk heeft achtergelaten op de muzikale cultuur van Enschede en Twente. Als stadsbeiaardier, organist, dirigent en componist was hij decennialang een drijvende kracht achter de kerkmuziek en beiaardkunst in de regio.

Opleiding en vroege loopbaan

Geboren op 13 augustus 1930 in Uithuizermeeden (Groningen), studeerde Mesdag orgel bij Stoffel van Viegen, piano bij Wolfgang Wijdeveld en koordirectie bij Kees van Baaren in Utrecht. Zijn beiaardopleiding volgde hij bij Leen ’t Hart in Amersfoort. Zijn muzikale loopbaan begon in Enkhuizen, waar hij van 1956 tot 1965 actief was als cantor-organist, koordirigent en stadsbeiaardier.

Beiaardier en organist in Enschede

In 1965 werd Mesdag benoemd tot stadsbeiaardier van Enschede en cantor-organist van de Grote Kerk. Daarnaast doceerde hij orgel en kerkmuziek aan het Twents Conservatorium. Zijn invloed strekte zich uit tot diverse koren, waaronder het Drienerloos Vocaal Ensemble van de Universiteit Twente en het Oratoriumkoor Hosanna uit Rijssen

Mesdag wordt herinnerd als een bevlogen musicus die met zijn werk een diepe indruk heeft achtergelaten op de muzikale tradities van Enschede en Twente.

Joke Brandsma (1991–2017)

Joke Brandsma was van 1991 tot 2017 stadsbeiaardier van Enschede. Gedurende deze 26 jaar bespeelde zij wekelijks het carillon van de Grote Kerk op de Oude Markt en liet zij haar muzikale stempel achter op de stad.

Naast haar rol als beiaardier was Brandsma actief als dirigent en componist. Ze schreef diverse werken voor koor en beiaard, waaronder de “Twente-suite” (1995), waarin ze op creatieve wijze karakteristieken van vijf Twentse beiaardsteden verwerkte. Een ander bekend werk is “The rhythm of mother Earth” (1988), gebaseerd op een melodie van Tera de Marez Oyens.

Haar nalatenschap leeft voort in de muzikale tradities van Enschede. Sinds 2018 wordt haar werk voortgezet door haar opvolger, Esther Schopman, die eveneens het carillon van de Grote Kerk bespeelt.

Esther Schopman (sinds 2018 tot op heden)